દેવાયત પંડિત ગુજરાતના એક પ્રખ્યાત સંતકવિ હતા, જેમણે પોતાની આગમવાણી અને ભજનોથી લોકોના હૃદયમાં ખાસ સ્થાન મેળવ્યું. તેઓ 15મી સદીમાં ગુજરાતના જુનાગઢ જિલ્લાના વંથલી ગામે જન્મ્યા હતા. તેમનું જીવન અને કાર્ય ગુજરાતના ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસમાં મહત્વપૂર્ણ સ્થાન ધરાવે છે.
જન્મ અને બાળપણ
દેવાયત પંડિતનો જન્મ એક મધ્યમ વર્ગના કુટુંબમાં થયો હતો. તેમનાં માતા-પિતા ધર્મપ્રેમી અને સંસ્કારવાન હતા, જેનું પ્રભાવ તેમના જીવન પર સ્પષ્ટ રીતે જોવાય છે. બાળપણથી જ દેવાયતને ધર્મ અને ભક્તિ પ્રત્યે આકર્ષણ હતું. તેમના પિતા ગામમાં ગોરપદું કરતા હતા અને સાધુસંતોની સેવા કરતા હતા, જે દેવાયત માટે પ્રેરણારૂપ બન્યું.
તેમના માતા-પિતાનું દેવાયત નાની ઉંમરે અવસાન થયું, પરંતુ આ ઘટનાએ તેમનું ધર્મપ્રેમ વધુ મજબૂત બનાવ્યું. તેઓ પોતાના માતા-પિતાના સંસ્કારોને જાળવી રાખી સાધુસંતોની સેવા કરતા રહ્યા.
જાતિ અને ઓળખ
દેવાયત પંડિતની જાતિ અંગે વિવિધ મતભેદ છે. કેટલાક તેમને બ્રાહ્મણ માનતા હોય, તો કેટલાક તેમને માલધારી સંત તરીકે ઓળખાવે છે. ડૉ. દલપત શ્રીમાળીએ સંશોધન કરીને સૂચવ્યું છે કે દેવાયત પંડિત મેઘવાળ સમાજમાં જન્મેલા હતા અને મહાપંથ-માર્ગી પંથ સાથે જોડાયેલા હતા. તેમ છતાં, તેમની જાતિ કરતા તેમનું કાર્ય અને ભક્તિ વધુ મહત્વપૂર્ણ છે.
ગુરુ સાથેનું મિલન
દેવાયત પંડિત સાધુસંતોની સાથે તરણેતરના મેળામાં ગયા, જ્યાં તેઓને શોભાજી નામના સંતનો સાથ મળ્યો. શોભાજીના પ્રભાવથી દેવાયતનું મન વૈરાગ્ય તરફ ખેંચાયું. ગિરનાર પર વિહાર કરતી વખતે તેઓએ ઘણી ભ્રમણાઓનો અનુભવ કર્યો, જે શોભાજી સાથેની મુલાકાત પછી સમાપ્ત થયો.
શોભાજીએ દેવાયતને ઉપદેશ આપ્યો કે તેઓ ગૃહસ્થ જીવનમાં રહીને ધર્મનો પ્રચાર કરે તો વધુ અસરકારક થશે. આ ઉપદેશને સ્વીકારી દેવાયત કાશી ગયા, જ્યાં તેમણે શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરીને “પંડિત”નું બિરૂદ મેળવ્યું.
યુવાની અને લગ્નજીવન
કાશીમાં ઉંચી વિદ્યાનું શિક્ષણ લીધા પછી, દેવાયત પંડિત વતનમાં પરત ફર્યા અને દેવળદે નામની સુશીલ સ્ત્રી સાથે લગ્ન કર્યા. ગૃહસ્થ જીવનમાં રહીને તેમણે ધર્મિક પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ રાખી અને પાંચાળ પ્રદેશમાં આશ્રમની સ્થાપના કરી. તેમના આશ્રમમાં લોકો ધાર્મિક શિક્ષણ અને ઉપદેશ મેળવવા આવતા હતા.
દેવળદે પણ ધર્મપ્રેમી અને સમર્પિત સ્ત્રી હતી, જે પોતાના પતિને તમામ કાર્યમાં સહાયતા કરતી હતી. સમય જતાં, દેવાયત પંડિતની કીર્તિ વધતી ગઈ, પરંતુ સાથે સાથે તેમને ગર્વ પણ આવવા લાગ્યો.
આત્મસમીક્ષા અને પરિવર્તન
ગર્વના કારણે દેવાયત પંડિતે એક વખત દેવળદેના ચારિત્ર્ય પર શંકા કરી. દેવળદે, સ્વમાની અને ધૈર્યશીલ સ્ત્રી હતી, તેને આ અપમાન સહન ન થયો. તેણીએ પતિનું ઘર છોડી દીધું, જેเหตุના કારણે દેવાયતને પોતાની ભૂલનો અહેસાસ થયો.
આ ઘટનાએ દેવાયત પંડિતને આત્મસમીક્ષા કરવા પ્રેર્યા અને તેઓ ફરી આધ્યાત્મિક માર્ગે આગળ વધ્યા. તેમણે ગર્વ અને અહંકારનો ત્યાગ કરીને સેવા અને ભક્તિનો માર્ગ અપનાવ્યો.
આગમવાણી અને ભવિષ્યવાણી
દેવાયત પંડિત તેમના આગમવાણી ભજનો માટે જાણીતા છે. તેમણે ભવિષ્યમાં થનારી ઘટનાઓ અને અવતારો અંગે આગાહી કરી છે. ખાસ કરીને, તેમણે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના નકળંક અવતાર અંગે લેખન કર્યું છે. તેમના ભજનોમાં અને મેઘવાળ સમાજના ધર્મગુરુ મામઈદેવની આગમવાણીમાં ઘણી સમાનતાઓ જોવા મળે છે.
દેવાયત પંડિતની આગમવાણી:
દેવાયત પંડિત દા'ડા દાખવે, સુણી લ્યોને દેવળદે સતીનાર,
આપણા ગુરૂએ આગમ ભાખિયા, જુઠડાં નહિ રે લગાર,
લખ્યા રે ભાખ્યા રે સોઈ દિન આવશે.
પહેલા પહેલા પવન ફરુકશે, નદીએ નહિ હોય નીર,
ઓતર થકી રે સાયબો આવશે, મુખે હનમો વીર.
ધરતી માથે રે હેમર હાલશે, સુના નગર મોઝાર,
લખમી લુંટાશે લોકો તણી, નહિ એની રાવ ફરિયાદ.
પોરો રે આવ્યો સંતો પાપનો, ધરતી માંગે છે ભોગ,
કેટલાક ખડગે સંહારશે, કેટલાક મરશે રોગ.
ખોટા પુસ્તક ખોટા પાનિયા, ખોટા કાજીના કુરાન,
અસલજાદી ચુડો પહેરશે, એવા આગમના એંધાણ.
કાંકરીએ તળાવે તંબુ તાણશે, સો સો ગામની સીમ,
રૂડી દીસે રળિયામણી, ભેળા અરજણ ભીમ.
જતિ, સતી અને સાબરમતી, ત્યાં હોશે શુરાના સંગ્રામ,
ઓતરખંડેથી સાયબો આવશે, આવે મારા જુગનો જીવન.
કાયમ કાળીંગાને મારશે, નકળંક ધરશે નામ,
કળિયુગ ઉથાપી સતજુગ થાપશે, નકળંક ધરશે નામ,
દેવાયત પંડિત એમ બોલ્યા, ઈ છે આગમનાં એંધાણ.
તેમની આગમવાણી આજના સમયમાં પણ પ્રાસંગિક માનવામાં આવે છે અને લોકોના જીવનમાં માર્ગદર્શન આપે છે.
સાહિત્યમાં યોગદાન
ગુજરાતી સાહિત્યમાં દેવાયત પંડિતનું યોગદાન મહત્વપૂર્ણ છે. તેમના ભજનો અને આગમવાણીઓ લોકપ્રિય છે અને તેઓને સંતકવિ તરીકે ગણવામાં આવે છે. તેઓએ ધર્મ, ભક્તિ અને માનવતાના સિદ્ધાંતોને પ્રોત્સાહિત કર્યા છે.
તેમની સમાધિ
મોડાસા નજીકના બાજકોટ ગામે દેવાયત પંડિતની સમાધિ આવેલ છે. લોકો ત્યાં જઈને તેમનો આશીર્વાદ લે છે. માનવામાં આવે છે કે તેમની આગમવાણી અને ભવિષ્યવાણીઓ આજે પણ સત્ય સાબિત થઈ રહી છે.
નિષ્કર્ષ
દેવાયત પંડિતનો જીવનપ્રસંગ એક પ્રેરણાદાયી કથા છે, જે ધાર્મિકતા, ભક્તિ અને માનવતાના મૂલ્યોનું પ્રચાર કરે છે. તેમનું જીવન સંસાર અને આધ્યાત્મિકતાની વચ્ચે સાંતુલન સ્થાપિત કરે છે.